آباداني زمين يكي از مواردي است كه در نهج‌البلاغه بدان توجه شده است. امام‌(ع)، ميان گرفتن خراج و آبادني ارتباط تنگاتنگي را لحاظ مي‌كند؛ ايشان معتقد است گرفتن خراج بايد به گونه‌اي باشد كه به زمين و كشت و محصول آسيب نرساند:

 «و تفقد أمر الخراج بما يصلح اهله وفانّ في صلاحه و صلاحهم صلاحا لمن سواهم و لا صلاح لمن سواهم الّا بهم لانّ الناس كلّهم عِيال علي الخراج و اهله و ليكن نظرك في عِمارة الارض أبلغ من نظرك في استجلاب الخراج لأنّ ذلك لايدرك الا بالعمارة...»[1]

حضرت در اين نامه تنگدستي ساكنان زمين را باعث ويراني آن مي‌داند و در اين ميان، نقش واليان و كارگزاران را مهم و برجسته معرفي مي‌كند:

  «... و زمين جز با تنگدستي ساكنان آن ويران نشود. مردم شهرها هنگامي تنگدست گردند كه واليان روي به گردآوري مال آرند...».[2]

حضرت حتي در دعاي طلب باران، به آباداني و سرسبزي و گياهان و حيوانات توجه مي‌‌كند:

  «خدواندا كوه‌هاي ما از بي‌آبي شكاف خورده و زمين ما غبار‌آلود و دام‌هاي ما در آغل‌هاي خود سرگردانند و چون زن بچه مرده فرياد مي‌كنند ... خدايا باراني ده كه بسيار ببارد تا زمين‌هاي بلند ما پر گياه شود و در زمين‌هاي پست روان گردد و نعمت‌هاي فراوان در اطراف ما گسترش يابد تا با آن ميوه‌هاي ما بسيار، گله‌هاي ما زنده و فراوان، و سرزمين‌هاي دورتر از ما بهره مند گردند ... خدايا باراني ده دانه‌درشت كه پياپي براي سيراب شدن گياهان ما ببارد...»[3]

حضرت امير در خطبه 91، فلسفة هبوط آدم را آباداني زمين معرفي مي‌كند:

  «هنگامى كه زمين را آمادة سكونت نمود و فرمان خويش را جارى ساخت، آدم‌(ع) را از ميان مخلوقاتش برگزيد ... پس از توبه او را از بهشت ‏به زمين فرستاد تا با نسل خود زمين را آباد سازد و بدين وسيله حجت را بر بندگان تمام كرد».[4]

امام‌(ع) در جاي ديگر به درختكاري و حفاظت از درختان نخل توصيه مي‌فرمايد:

  «... با كسي اين اموال در دست اوست شرط مي‌كنم اصل مال را حفظ كرده، تنها از ميوه و درآمدش بخورند و انفاق كنند و هرگز نهال‌هاي درخت خرما را نفروشند تا همة اين سرزمين يكپارچه به گونه‌اي زير درختان خرما قرار گيرد كه راه يافتن در آن دشوار شود».[5] در سخنان امام(ع) چند نكته اهميت ‌دارد: 1. نگاه اقتصادي به زمين و درختان و تأكيد بر انتفاع از ميوه و ثمره و حفظ اصل آنها؛ 2. تأكيد بر يكپارچه‌سازي مزارع كشاورزي كه در دنياي معاصر در بخش كشاورزي به آن توصيه مي‌شود؛ 3. نگاه زيباشناسانه به درختان، علاوه بر استفاده از ميوه و فايده‌‌هاي مادي آنها. به عبارت ديگر، حضرت معتقد است كه ‌افزون بر ميوه‌دهي و نقش اقتصادي، از درختان مي‌توان براي لذت‌بخشي چشم و ايجاد آسايش روحي و رواني نيز بهره‌مند شد.

[1] - همان، ص334.

[2] - همان.

[3] - همان، ص60-61.

[4] - همان خطبه 91.

[5] - ر.ک: محمد دشتی، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه.