زوجیت گیاهان:

   یکی از معجزات علمی قرآن بیان قانون زوجیت درهمه چیز است. پیدایش دانه، میوه و خلقت
جفت های نر و ماده مسئله تزویج موجودات را بیان می کند که در آیه36 سوره یس به آن اشاره شده است.

« سُبْحانَ الَّذي خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمَّا لا يَعْلَمُونَ »

«منزه است آن كسى كه تمامى جفت ها را بيافريد چه آن جفت هايى كه از زمين مى‌روياند و چه از خود انسانها و چه از آن جفت هايى كه انسانها از آن اطلاعى ندارند.»

   علامه می گوید: اين آيه تنزيه خداى تعالى را انشاء مى كند. چون قبلا متذكر شد كه شكر او را در برابر خلقت انواع نباتات و رزق ها از حبوبات و ميوه ها براى آنان نكردند با اينكه اين كار را از راه تزويج بعضى نباتات با بعضى ديگركرده است. اين آيه اشاره مى كند به اينكه مسأله تزويج دو چيز با هم و پديد آوردن چيز سوم اختصاص به انسان، حيوان و نبات ندارد بلكه تمامى موجودات را از اين راه پديد مى آورد. به طور كلى عالم را از دو موجود فاعل و منفعل درست كرده كه اين دو به منزله نر و ماده حيوان، انسان و نباتند. هر فاعلى با منفعل خود برخورد مى كند و از برخورد آن دو، موجودى سوم پديد مى آيد آنگاه خدا را تنزيه كرده، مى فرمايد:  سبحان الّذى خلق الازواج كلها مما تنبت الارض منزه است خدايى كه همه جفت ها را آفريده است پس ازواج را بیان می کند. آنچه كه زمين مى روياند، عبارت است از نباتات و ممكن هم هست بگوييم شامل حيوانات كه يك نوع از آن آدمى است، نيز مى شود. حيوان را در اعداد ازواج نام نبرده، با اينكه زوج بودن حيوانات در نظر همه از زوج بودن نبات روشن تر بود. پس معلوم مى شود منظور از مما تنبت الارض هر چه را كه زمين از خود مى روياند همه گياهان و حيوانات و انسانها است. يعنى از خود مردم و از آنچه مردم نمى دانند و آن عبارت است از مخلوقاتى كه هنوز انسان از وجود آنها خبردار نشده يا از كيفيت پيدايش آنها يا از كيفيت زياد شدن آنها اطلاع پيدا نكرده.  چه بسا بعضى در تفسير اين آيه گفته اند كه مراد از ازواج  انواع و اصناف است نه نر و ماده بودن موجودات. راغب مى گويد:  به هر يك از دو قرين يعنى هم نر و هم ماده در حيوانات زوج مى گويند و در غير حيوانات هم به قرين، زوج گفته مى شود، مثلا مى گويند يك جفت چكمه، يك جفت دم پايى و امثال آن. و نيز به هر چيزى كه با مثل يا با ضد خودش جمع شده باشد، زوج مى گويند. سپس مى گويد: خداى تعالى كه فرموده خلقنا زوجين اين معنا را بيان كرده كه تمامى آنچه در عالم است زوج است چون يا ضدى دارد كه گفتيم ضد هر چيزى را هم زوج مى گويند يا مثلى دارد كه آن نيز زوج است يا با چيزى تركيب يافته كه تركيب هم خود نوعى زوجيت است بلكه اصلا در عالم چيزى نيست كه به هيچ وجه تركيب در آن نباشد. بنا به گفته او زوجيت زوج، عبارت است از اينكه در وجود يافتن محتاج به تالّف و تركّب باشد. به همين جهت به هر يك از دو قرين البته از آن جهت كه قرين است، زوج مى گويند مثلا به يك يك دو عدد قالى كه قرين همند، زوج مى گويند چون احتياج به آن لنگه ديگرش دارد و نيز به هر دو قرين زوج مى گويند به خاطر اينكه در جفت بودن هر دو محتاج همند. پس زوج بودن اشياء عبارت شد از مقارنه بعضى با بعضى ديگر براى نتيجه دادن يك شىء سوم يا براى اينكه از تركيب دو چيز درست شده است.[1]

   زمینهاى مرده براى آنها نشانه آشکارى است (از مبدأ و معاد) که ما آن را زنده کردیم و دانه هائى از آن خارج ساختیم و آنها از آن تغذیه مى کنند. مسأله حیات و زندگى از مهمترین دلائل توحید است. مسأله اى است فوق العاده مرموز، پیچیده و شگفت انگیز که عقل همه دانشمندان را به حیرت افکنده و با تمام پیشرفتهاى عظیمى که در علم و دانش نصیب بشر شده، هنوز کسى معماى آن را نگشوده است و هنوز کسى به درستى نمى داند تحت تأثیر چه عواملى در روز نخست موجودات بى جان تبدیل به سلولهاى زنده شده است؟  هنوز کسى نمى داند بذرهاى گیاهان و طبقات مختلف آن دقیقاً چگونه ساخته شده؟ چه قوانین مرموزى بر آن حاکم است که به هنگام فراهم شدن شرائط مساعد به حرکت در مى آید، رشد و نمو را آغاز مى کند و ذرات زمین مرده را جذب وجود خود مى نماید و از این طریق موجودات مرده را تبدیل به بافت هاى موجود زنده مى کند تا هر روز جلوه تازه اى از حیات را نشان دهد. مسأله حیات در جهان گیاهان و حیوانات و زنده شدن زمین هاى مرده از یکسو دلیل روشنى است بر این که علم و دانش عظیمى در آفرینش این جهان به کار رفته و از سوى دیگر نشانه اى آشکار از رستاخیز است. قرآن مجید در این آیه خبر از وجود زوجیت در تمام جهان گیاهان، انسانها و موجودات دیگرى که مردم از آن اطلاعى ندارند، مى دهد. این موجودات ممکن است گیاهان باشند که وسعت دایره زوجیت در آن روز هنوز در آنها کشف نشده یا اشاره به حیوانات اعماق دریاها که در آن روز کسى از آن آگاه نبود و امروز گوشه اى از آن براى انسانها کشف شده است. این آیه محدود بودن علم انسان را بیان کرده، نشان مى دهد که در این جهان حقایق بسیارى است که از علم و دانش ما پوشیده است.[2]

   در عصر نزول قرآن مردم با زوجیّت در نخل خرما آشنا بودند امّا امروزه مشخّص شده كه مسأله‏ى زوجیّت در عالم گیاهان عمومیّت دارد. آفریده‏ها نشانه‏ى قدرت، اراده و حكمت اوست نه نشانه‏ى نیاز و وابستگى او. پیدایش دانه و میوه از طریق قانون زوجیّت است.[3]

  همچنین در آیه 10 سوره لقمان قدرت خداوند پدیدار است. آسمان بدون ستون، کوه های استوار در زمین، جانوران و باران به نعمتی بس بزرگ اشاره و زوج های گیاهان به کریم توصیف شده است.

« خَلَقَ السَّماواتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها وَ أَلْقي‏ فِي الْأَرْضِ رَواسِيَ أَنْ تَميدَ بِکُمْ وَ بَثَّ فيها مِنْ کُلِّ دابَّةٍ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا فيها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَريمٍ »

«آسمان ها را بدون ستونى كه شما ببينيد، بيافريد و در زمين لنگرها انداخت تا كه شما را  نلرزاند، در آن از همه گونه جانوران پراكنده كرد و از آسمان آبى نازل كرديم و در آن همه

گونه گياه خوب رويانديم.»

   صاحب المیزان در تفسير این آيه گفته: كلمه ترونها احتمال دارد قيد توضيحى باشد و معنا اين باشد كه شما آسمانها را مى بينيد كه ستون ندارد، احتمال هم دارد قيد احترازى باشد و معنا چنين باشد كه خدا آنها را بدون ستونى ديدنى خلق كرده تا آگاهی داشته باشد به اينكه آسمانها ستون دارد ليكن ديدنى نيست. يعنى كوه هاى شامخى در زمين نهاد تا زمين دچار اضطراب نگشته و شما را مضطرب نكند، اين خود آگاهی دارد بر اينكه بين كوه ها و زلزله ها رابطه اى مستقيم است. يعنى در زمين از هر جنبده اى منتشر كرد. يعنى نازل كرديم از جهت بالاى سر شما آبى كه همان باران باشد و رويانديم در آن مقدارى از هر دو جفت نباتى شريف كه منافع شما در آن است و برايتان فوايدى دارد. در اين بيان اشاره است به اينكه نباتات نيز مانند حيوانات نر و ماده اند.[4]

   در این آیه نخست به پنج قسمت از آفرینش «پروردگار» که پیوند ناگسستنى با هم دارند شامل آفرینش آسمان، معلق بودن کرات در فضا، آفرینش کوه ها براى حفظ ثبات زمین سپس آفرینش جنبندگان و بعد از آن آب و گیاهان که وسیله تغذیه آنها است، اشاره مى کند. «عَمَد» جمع «عمود» به معنى ستون است، مقید ساختن آن به «تَرَوْنَها»، دلیل بر این است که آسمان ستون هاى مرئى ندارد. مفهوم این سخن آنست که ستون هائى دارد اما قابل رؤیت نیست، چنان که پیش از این هم در تفسیر سوره «رعد» آمده، این تعبیر، اشاره لطیفى است به قانون «جاذبه و دافعه» که همچون ستونى بسیار نیرومند اما نامرئى کرات آسمانى را در جاى خود نگه داشته. در حدیثى که «حسین بن خالد» از امام على بن موسى الرضا (علیه السلام) نقل کرده به این معنى تصریح شده است، فرمود: سُبْحانَ اللّهِ،أَلَیْسَ اللّهُ یَقُولُ بِغَیْرِ عَمَد تَرَوْنَها؟ قُلْتُ بَلى، فَقالَ: ثَمَّ عَمَدٌ وَ لکِنْ لاتَرَوْنَها، منزه است خدا، آیا خداوند نمى فرماید: بدون ستونى که آن را مشاهده کنید؟ راوى مى گوید: عرض کردم آرى، فرمود: پس ستون هائى هست ولى شما آن را نمى بینید. [5] به هر حال، جمله فوق یکى از معجزات علمى قرآن مجید است سپس درباره فلسفه آفرینش کوه ها مى گوید: خداوند در زمین کوه هائى افکند تا شما را مضطرب و متزلزل نکند. «تَمِیْدَ»به معنى تزلزل و اضطراب اشیاء عظیم است. این آیه که نظائر فراوانى در قرآن دارد نشان مى دهد که «کوه ها» وسیله ثبات زمینند. امروز از نظر علمى نیز این حقیقت ثابت شده که «کوه ها» از جهات متعددى مایه ثبات زمین هستند. از این نظر که ریشه هاى آنها به هم پیوسته و همچون زره محکمى کره زمین را در برابر فشارهائى که از حرارت درونى ناشى مى شود، حفظ مى کنند و اگر آنها نبودند زلزله هاى ویرانگر آن قدر زیاد بود که شاید مجالى به انسان براى زندگى نمى داد. حال که نعمت آرامش آسمان به وسیله ستون نامرئیش و آرامش زمین به وسیله کوه ها تأمین شد نوبت به آفرینش موجودات زنده و آرامش آنها مى رسد که در محیطى آرام بتوانند قدم به عرصه حیات بگذارند، مى گوید: در روى زمین از هر جنبنده اى منتشر ساخت. تعبیر به «مِنْ کُلِّ دابَّة»، اشاره به تنوع حیات و زندگى در چهره هاى مختلف است، از جنبندگانى که از کوچکى با چشم عادى دیده نمى شوند و سرتاسر محیط ما را پُر کرده اند، گرفته تا جنبندگان غول پیکرى که عظمت آنها انسان را در وحشت فرو مى برد. همچنین جنبندگان به رنگ هاى مختلف و چهره هاى کاملاً متفاوت، آبزیان، هوازیان، پرندگان، خزندگان، حشرات گوناگون و مانند آنها که هر کدام براى خود عالمى دارند و مسأله حیات را در صدها هزار آئینه منعکس مى سازند. اما پیدا است این جنبندگان نیاز به آب و غذا دارند لذا در جمله هاى بعد به این دو موضوع اشاره کرده، مى گوید: از آسمان آبى فرستادیم و به وسیله آن در روى زمین انواع گوناگونى از جفت هاى گیاهان پر ارزش رویاندیم. به این ترتیب اساس زندگى همه جنبندگان مخصوصاً انسان را که آب و گیاه تشکیل مى دهد، بیان مى کند. سفره اى است گسترده با غذاهاى متنوع در سرتاسر روى زمین که هر یک از آنها از نظر آفرینش دلیلى است بر عظمت و قدرت پروردگار. قابل توجه این که در بیان آفرینش سه قسمت. نخست افعال به صورت غائب ذکر شده ولى به مسأله نزول باران و پرورش گیاهان که مى رسد افعال را به صورت متکلم بیان کرده، مى فرماید: ما از «آسمان» آبى فرستادیم و در «زمین» گیاهانى رویاندیم. به علاوه این تعبیر نشان مى دهد که نزول باران و پرورش گیاهان مورد توجه خاصى بوده است. این آیه بار دیگر به «زوجیت در جهان گیاهان» اشاره مى کند که آن نیز از معجزات علمى قرآن است چرا که در آن زمان، زوجیت (وجود جنس نر و ماده) در جهان گیاهان به طور گسترده ثابت نشده بود و قرآن از آن پرده برداشت. ضمناً توصیف زوج هاى گیاهان به «کریم» اشاره به انواع مواهبى است که در آنها وجود دارد.[6]

   این آیه ویژگى مهمّ آسمان‏ها و كرات، معلّق بودن آنها و پایه‏هاى نامرئى آنهاست. خصوصیّت مهمّ كوه‏ها ثبات و جلوگیرى از لرزش زمین است. جهت مهمّ حیوانات ، تنوّع و گستردگى آنها در زمین، ویژگى مهم گیاهان، زوجیّت و پر ارزش بودن آنها است. در این آیه به چند نمونه از اعجاز علمى قرآن در زمانى كه بشر حتّى تصور و گمان آن را نیز نداشت، اشاره شده است. یكى اشاره به ستون‏ها و اهرم‏هاى نامرئى براى استقرار كرات و اجرام آسمانى یعنى قوّه‏ى جاذبه و نیروى گریز از مركز. دومی قدرتى كه رمز گردش كرات در مدار خود هستن. اعجاز دیگر، اشاره به محافظت زمین از لرزش به وسیله‏ى استقرار كوه‏ها و همچنین اشاره به قانون زوجیّت در گیاهان مى‏باشد. ندیدن دلیل نبودن نیست. آسمان‏ها ستون دارد گرچه ما آن را نمى‏بینیم. قبل از هر چیز استقرار و آرامش لازمه‏ى زندگى است. نظام حاكم بر زمین به خاطر انسان است. آب، نعمتى بس بزرگ و با اهمیّت است. آب  مایه‏ى رویش و پرورش بسیارى از موجودات است. «ماءً»، نكره و با تنوین آمده كه نشانه عظمت است. به گیاهان و سبزى‏ها و محیط زیست، كریمانه بنگریم كه خداوندِ كریم، در قرآن كریم آنها را كریم خوانده است.[7]

   همچنین از نشانه های دیگرقدرت خدا زوج بودن گیاهان است که در آیه 7 سوره شعرا بیان شده است.

«أَ وَ لَمْ يَرَوْا إِلَي الْأَرْضِ کَمْ أَنْبَتْنا فيها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَريمٍ »

«چرا به زمين نمى نگرند كه انواع گياهان خوب در آن رويانده‌ايم.»

   علامه می گوید: اين استفهام، استفهام انكارى و توبيخى است و جمله مورد بحث عطف است بر جمله اى تقديرى كه مقام دلالت بر آن دارد و تقدير كلام اين است كه مشركين بر اعراض خود ادامه داده و اصرار ورزيدند. همچنان آيات خداى را تكذيب كردند و هيچ نگاهى به اين نباتات كه از زمين رويانديم، نباتاتى كه جفت هايى كريمند، نيفكندند. بنابراين رويت در اين جمله متضمن معناى نظر و تفكر است و به همين جهت با حرف الى متعدى شده است. مراد از زوج كريم بطورى كه گفته اند به معناى زوج نيكو است. آن نباتاتى است كه خداى سبحان نر و ماده شان خلق كرده. بعضى از مفسرين گفته اند مراد از آن، همه موجودات روييدنى است چه نبات و چه حيوان و چه انسان است.[8]

   در آیات مورد بحث سخن از اعراض آنها از آیات تکوینى و نشانه هاى خدا در پهنه آفرینش است. آنها نه تنها، گوش جان خود را بر سخنان پیامبر(صلى الله علیه وآله) مى بستند بلکه چشم هاى خود را نیز از دیدن نشانه هاى حق در اطراف خود محروم مى ساختند. نخست مى گوید: آیا آنها به زمین نگاه نکردند چه بسیار گیاهان از انواع مختلف نر و ماده، زیبا، جالب و پرفایده در آن آفریدیم. در اینجا تعبیر به «زوج» در مورد گیاهان قابل دقت است گرچه غالب مفسران «زوج» را به معنى نوع و صنف و ازواج را به معنى انواع و اصناف گرفته اند ولى چه مانعى دارد که زوج را به معنى معروفش که قبل از هر معنى دیگر به ذهن مى آید، بگیریم و اشاره به زوجیت در جهان گیاهان باشد؟ در گذشته انسان ها کم و بیش فهمیده بودند که بعضى از گیاهان داراى نوع نر و نوع ماده است و براى بارور ساختن گیاهان از طریق تلقیح استفاده مى کردند. این مسأله در مورد درختان نخل کاملاً شناخته شده بود ولى نخستین بار «لینه» دانشمند و گیاه شناس معروف «سوئدى» در اواسط قرن 18 میلادى موفق به کشف این واقعیت شد که مسأله زوجیت در دنیاى گیاهان تقریباً یک قانون عمومى است و گیاهان نیز همانند غالب حیوانات از طریق آمیزش نطفه نر و ماده بارور مى شوند. سپس میوه مى دهند. ولى قرآن مجید قرن ها قبل از این دانشمند کراراً در آیات مختلف به زوجیت در جهان گیاهان اشاره کرده: در سوره «رعد» آیه 3، «لقمان» آیه 10 و سوره «ق» آیه 7. این خود یکى از معجزات علمى قرآن است. واژه «کریم» در اصل به معنى هر چیز پر ارزش است گاه در مورد انسان به کار مى رود گاه گیاهان، منظور از گیاه کریم، گیاهان پرفایده است. البته هر گیاهى داراى فوائدى است که با پیشرفت علم این حقیقت روز به روز آشکارتر مى شود. در آیه بعد به عنوان تأکید و تصریح بیشتر، مى فرماید: در این خلقت گیاهان ارزشمند، نشانه روشنى بر وجود خدا است. آرى، توجه به این واقعیت که این خاک ظاهراً بى ارزش، با داشتن یک ترکیب معین مبدأ پیدایش انواع گل هاى زیبا، درختان پر ثمر و میوه هاى رنگارنگ با خواص کاملاً متفاوت است، بیانگر نهایت قدرت خدا است. اما این کوردلان آنچنان غافل و بى خبرند که این گونه آیات الهى را مى بینند باز هم در غفلتند چرا که کفر و لجاج در قلب آنها رسوخ کرده لذا در پایان آیه مى فرماید: اکثر آنها هرگز مؤمن نبوده اند. یعنى این بى ایمانى همچون یک صفت راسخ در آنها شده و چه جاى تعجب که از این آیات بهره نگیرند زیرا قابلیت محل نیز از شرائط اصلى تأثیر است همان گونه که در مورد قرآن مى خوانیم، مایه هدایت پرهیزکاران است.[9]

   طبق نظر لینه گیاه شناس سوئدی نر و مادگى در گیاهان نیز هست و براى بارور شدن گیاهان، لقاح لازم است. قرآن كریم قانون زوجیّت را شامل گیاهان و غیر گیاهان مى‏داند. مطالعه درباره‏ى موجودات هستى و زیبایى‏هاى آن بهترین راه خداشناسى است. قرآن كسانى را كه با دید عمیق به جهان نگاه نمى‏كنند توبیخ مى‏كند. یكى از نشانه‏هاى قدرت خداوند، زوج بودن گیاهان است. اگر قابلیّت و زمینه‏ى پذیرش حقّ در كسى نباشد از همه‏ى هستى نیز درس نمى‏گیرد.[10] در همه‏ى گیاهان فوایدى هست گرچه ممكن است فایده‏ى بعضى براى ما كشف نشده باشد.[11]

 

[1] . طباطبایی، المیزان، ج 17، ص 123

[2] . مکارم، نمونه، ج 18، ص 394 

[3] . قرائتی، نور، ج 7 ، ص 538

[4] . طباطبایی، المیزان، ج 16، ص 311

[5] . بحرانی،  البرهان، ج 2، ص 278

[6] . مکارم، نمونه، ج 17، ص 39

[7] . قرائتی، نور، ج 7، ص 236

[8] . طباطبایی، المیزان، ج 15، ص 389

[9] . مکارم، نمونه، ج 15، ص 214

[10] . قرائتی، نور، ج 6 ، ص 297

[11] . فخر رازی، تفسیر كبیر، ج 25، ص 118